Bu Alman Filozofun Ünlü Çalışmasında Neden “Besmele” Var?

Gerçekten de Kant’ın doktora tezinin kapağında “Bismillahirrahmanirrahim” terimi var mıydı? Üniversitenin prosedürü buna uygun muydu? Öyleyse bile besmele kullanmayı Kant mı tercih etti?

Bu sorular başımızı kurcalasa da Kant’ın kapalı bir Müslüman olabileceği fikri de birçok kişi tarafından destekleniyor. Kimine nazaran bu türlü bir haberin gerçeklik hissesi yokken kimine nazaran de bu ibare, Kant’ın İslam’a olan sempatisini gösteren bir ayrıntıydı. Gelin, bu savlara bir arada taraf verelim.

Bu husus, birinci olarak 1980’lerde gündeme geliyor ve hayli büyük bir yankı uyandırıyor.

Aslında doktora tezinde sanılsa da bu durum sandığımızdan da farklı, bu konuya birazdan değineceğiz. Kant’ın çalışmada bulunduğu tez edilen besmele ibaresi, sadece bir tartışma yaratmamış, aynı vakitte akademik çalışmalara da bahis olmuştur. Bilhassa daha evvel de “Hz. Muhammed & Hayatı ve Batı Algısındaki Dönüşümü” yapıtını ele alan Hartmut Bobzin, bu mevzuyu enine uzunluğuna inceleyerek gerçekleriyle ortaya koymuştur.

Kant’ın çalışmasına bakıldığında, Arapça bir besmele ibaresi gerçekten de var lakin doktora tezinin kapağında değil!

Ancak bilinenin bilakis doktora tezinin kapağında değil, günümüzde de Alman İlim Müzesi’nde sergilenen doktora tezinin savunmasını duyuran davetiyededir. O devirde üniversiteler, doktora tezlerini matbaada bastırır ve doktora öğrencisini de savunmaya bu türlü davet edermiş.

Davetiyedeki besmele ise Kant’ın kendi isteğiyle yaptığı özel bir şey değilmiş.

Davetiye, fakülte dekanının ve kelam konusu doktora tezlerinin duyusunu basan matbaanın inisiyatifine bağlıydı. Königsberg Üniversitesinde 1755 yılında doktorasını tamamlayan Immanuel Kant, toplantıda tabip unvanının (gradum et insignia) verileceğini duyuracaktı. Toplantıya yönelik bastırılan bu davetiye, o dönemde doktorasertifikasına karşılık gelmekteydi.

Besmelenin el ile yazıldığı anlaşılmakla birlikte Kant tarafından mı, yoksa baskıyı yapanlar tarafından mı yazıldığı meçhuldür.

Aslında bu bir birinci yahut yeni olan bir şey değil. Zira diğer diploma evraklarında daha evvel de besmeleye rastlanmıştır. Evvelden beri doktora tezlerinin davetiyelerinin en üst sayfasında, “Tanrının adıyla” yahut “Tanrının inayetiyle” üzere giriş ibareleri yer alırdı. Evvelden bu gelenek Müslümanlarda da vardı. Müslüman filozof ve düşünürlerin yapıtlarının girişinde “Tanrının Adıyla” ibaresi yer alıyordu. Bu geleneğin Batı’da da olduğunu görebiliyoruz lakin farklı lisanlarda.

Immanuel Kant’ın hocası Johannes Bernhardus da kitabının başlangıcında tıpkı biçimde besmeleyi kullanmıştır.

Kant’ın doktora tezi savunma davetiyesinin başında besmelenin yer almasının kesin sebebi bilinmemekle birlikte biz yalnızca bu husus hakkında çıkarım yapabiliyoruz. Doç. Dr. Asım Cüneyd Köksal’a göre bu besmele, 18. yüzyılda İslam kültürünün Batı için hala değerli olması ve Avrupa’da besmelenin bir moda ve dekoratif öge olmasından kaynaklanıyor. 

Bazı toplumsal medya kullanıcılarına göre ise bu durum Batı’nın önde gelen sanatçı ve düşünürlerinin İslam algısını ve saygısını yansıtmaktadır. 

Konuya öbür bir boyutla bakınca aklımıza farklı bir soru geliyor: Çalışmaları “dinsel söz içeren bir cümleyle” başlatma geleneği Prusya Hükümdarı II. Friedrich’ten sonra mı gelenek haline geldi?

Aydınlanmacı bir despot olan II. Friedrich’in de “gizli Müslüman” olduğu sıklıkla dillendiriliyordu. İslam’a olan sempatisi de pek çok kaynakta geçer.

Ancak sorumuzun karşılığını veren rastgele bir kaynak yok. Bir araştırmaya nazaran bu geleneğin Friedrich’le başlamış olması mümkün değil çünkü 1700’lerin çabucak başında Erlangen’da basılan doktora tezlerinin davetiyelerinde “besmele” yer almış. En azından üç farklı doktora tezinin davetiyesinde kelam konusu ibare (Arapça harflerle) kullanılmış. Hasebiyle bunun II. Friedrich vaktinde başlamış olması da mümkün değil. Zira II. Friedrich 1740 yılında başa geçmiş ve 1786’da vefat etmiş.

Peki, Kant’ın doktora tezi davetiyesindeki besmele neden Arapça yazılmış?

Tüm olasılıkları düşündükten sonra bunun büsbütün okulun, dekanların, matbaaların ve periyodun Aydınlanma kanısının bir tesiri olduğu anlaşılıyor. Arap harflerine özel bir mana yüklenirse, o vakit Yunan ve İbrani harflerini de birebir manada pahalandırmak gerekir.

Sonuç olarak Kant’ın doktora tezinde bir besmele olduğu savı gerçeği yansıtmamakla birlikte teorik olarak aslında yanlış bir bilgi de içermiyor. O periyotta davetiyelere uygulanan bir gelenek, tesadüfen Kant’ın doktora tezine denk gelmiş. Hatta o devirler bunun Almanya’da kullanılan bir gelenek olduğu da görülüyor.