Üstüne Baş Yorunca “Nasıl Yani?” Dedirten Panteizm Aslında Nedir? Einstein da Bu Felsefi Görüşe Yakındı!

Dünyayı, kendimizi ve tanrıyı anlamanın en kestirme yolu aslında tek ilahlı dinlerden geçer. Lakin kimi filozoflar bu dinlerin dışında farklı ilah niyetleri oluştururlar. İşte bunlardan bir tanesi de panteizm fikridir. Panteizm, ateist bir ideoloji değildir. Aksine allahın var olduğunu sonuna kadar savunur ve hatta işi bir adım ileri götürerek her şeyin aslında allahın ta kendisi olduğunu söyler.

Panteizmin savunduğu ilah niyeti, her şeydir. Her şey ilahtır fikri ile yola çıkan bu felsefi görüşe emsal bir de panenteizm kanısı vardır. Bu tıp niyetler kendi ortalarında çelişmezler lakin birtakım çok değerli noktalarda ayrılırlar. Ayrıldıkları noktalarda bile rabbin varlığı hakkında bir sorgulama yapmak yerine, onun tam olarak hangi noktada olduğu üzerine baş yorarlar.

Kısaca kavramı tanımlayarak başlayalım: Panteizm nedir?

Yunanca tam manasına gelen pan ve ilah manasına gelen theos sözlerinin birleştirilmesi ile oluşan panteizm kavramı, en geniş tarifiyle her şeyi kapsayan bir ilah kanısını söz eder. Dilimizde tüm tanrıcılık olarak da anılan panteizme nazaran cihan de, tabiat da, ilah da aslında birebir şeydir. Natürel biz de o denli. 

Nasıl yani, tam olarak panteizm ne demek?

Diğer tüm dinî inançları düşünelim. Bu inançlarda beşerden, tabiattan ve cihandan başka hepsine hükmeden güçlü bir ilah figürü vardır. Panteizm kanısında ise her şey allahtır, ilah her şeydir. Panteistler, farklı inanç sistemlerinde olduğu üzere insansı özelliklere sahip bir ilah niyetine de karşı çıkarlar. 

Peki panteizm ne vakit ortaya çıktı?

Adı konulmuş felsefi bir görüş olmasa bile panteist fikirler ile karşılaştığımız birinci metin, milattan sonra 2. yüzyıla tarihlenen Asclepius isimli yapıttır. Bu yapıtta geçen “Her şey bir bütünün kesimidir yahut tek biri hepsidir.” cümlesi, panteizm niyetinin temelini oluşturur.

Panteizm denilince aklınıza Spinoza gelsin:

3. yüzyılda yaşamış Yunan Filozof Plotinos ve 16. yüzyılda yaşamış Giordano Bruno üzere isimler de panteizm niyeti üzerine kıymetli eklemeler yapmışlardır. Lakin tam olarak bir panteizm kanısını doğuran kişi, 1632 – 1677 yılları ortasında yaşamış Hollandalı Filozof Baruch Spinoza olmuştur. 

Spinoza tarafından ortaya atılan monizm yani bircilik görüşü, panteizmin temelini sağlamlaştırmıştır. Panteizm sözü bir kavram olarak terminolojiye daha sonra kazandırılmıştır lakin Spinoza tarafından yapılan teolojik çalışmalar, bu fikrin en kıymetli metinleri olarak kabul edilir.

Panteizm savunucularının sayısı hiç de az değil:

• William Wordsworth
• Samuel Taylor Coleridge
• Johann Gottlieb Fichte
• Friedrich Wilhelm Joseph Schelling
• Georg Wilhelm Friedrich Hegel
• Walt Whitman
• Ralph Waldo Emerson
• Henry David Thoreau

Tüm bu isimler, bilhassa 19. yüzyılda karşımıza çıkan en güçlü panteizm savunucularının başında geliyorlar. Alman Fizikçi Albert Einstein da bir ateist olmadığını lakin ilah kavramının çok daha genel olduğunu söyleyerek panteist eğilimler göstermiştir. 

Panteizm, ateizm değildir:

İşin içine teizm sözü girince ister istemez bunun ateizm ile bağlı bir kavram olduğunu düşünebilirsiniz fakat alakası yok. Panteizm, ateizm üzere ilah kavramını büsbütün reddeden bir niyet değildir. Hatta panteizm her şeyin ilah olduğunu söyleyerek işi bir adım ileri taşır. Natürel bildiğimiz manadaki tek ilahlı dinlerin ilah kavramından farklı olduğu için inançlı şahıslara uygun gelmeyebilir.

Bu niyet aslında hepimize bir yerlerden tanıdık gelecektir:

Panteizm fikri batılı bir görüş olarak görünebilir lakin aslında bize hayli yakındır. Zira İslamiyet üzerine baş yoran kimi filozoflar, Allah inancı üzerinden Ene’l Hakk fikrini geliştirmişlerdir. Ene’l Hakk demek, ‘Ben Hakk’ım’ demektir. Yani ben tanrıyım diyen İslam filozofları da vardır.

Ene’l Hakk niyeti ile pek çok farklı metinde karşılaşmak mümkün fakat en büyük savunucusu Hallâc-ı Mansûr olmuştur. Hatta Hallâc-ı Mansûr bu nedenle idam edilmiştir. Çünkü İslamiyet inancına nazaran panteizm kanısı hakikat değildir. İlah yani Allah, her şeyden üstün bir yaratıcıdır ve beşerle yani yarattığı bir şeyle birebir olması mümkün değildir.

Panteizm ve panenteizm ortasında çok kıymetli bir fark var:

Yüzlerce yıl evvel ortaya atılmış bir görüş olduğu için yıllar içerisinde pek çok filozof bu fikir üzerine baş yormuş ve onu hem değiştirmiş hem de geliştirmiştir. Bu halde ortaya çıkan kanılardan biri de panenteizmdir. 

Panteizm her şeyin ilah olduğunu söylerken panenteizm, her şeyin ilahtan doğduğunu söyler. Yani her şey ilah değildir lakin onun bir modülüdür. Ruhun da ilah tarafından oluşturulduğunu söyleyen panenteizm, ruhun tek gayesinin yine ilaha dönmek olduğunu söyler. 

Özetleyelim: Panteizm neyi savunur?

Her şeyin ilah, ilahın her şey olduğunu söyleyen panteizm farklı bir ilah kavramı olmadığını savunur. Panteistlere nazaran cihan, tabiat, insan üzere etrafımızda gördüğümüz her şey aslında allahın bir kesimi değil, onun ta kendisidir. Bu nedenle bildiğimiz manadaki dinî inançlardan farklıdır.

Her şeyin ilah olduğunu savunan felsefi görüş panteizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Husus hakkındaki fikirlerini hürmet çerçevesi içerisinde yorumlarda paylaşabilirsiniz.