Anka Kuşu Kıssası Neyi Temsil Ediyor?
İnsanlık, var olduğu günden beri var olan şeylerden şad olmayan bir canlı olduğu için ya vefattan sonraki hayat ya da yine doğuş teorileri üzerine sayısız öykü oluşturmuştur. Bu kıssalar vakit içerisinde o toplumun mitolojisinin ta kendisi haline gelmiştir. Bunlardan bir tanesi olan Pers yani İran mitolojisinde de yine doğuş öykülerinin bir numaralı kahramanı anka kuşu olmuştur.
Simurg olarak da anılan Anka kuşu, Pers mitolojisine ilişkin bir figür olmasına karşın Türkler de dahil olmak üzere etraf coğrafyalarda yaşayan pek çok toplumun öykülerinde kendine ya da misal bir figürüne yer bulmuştur. Yine doğuşun yanı sıra bilgeliği de simgelediği için sanat yapıtlarında sık sık karşımıza çıkan anka kuşu neyi temsil ediyor gelin yakından bakalım ve bu efsaneyi yaratan öyküleri görelim.
Hiç bilmeyenler için, anka kuşu nedir?
Simurg ve zümrüdüanka olarak da bilinen anka kuşu, Pers mitolojisine ilişkin efsanevi karakterlerden bir adedidir. Sênmurw, Sîna-Mrû üzere farklı isimleri de olan anka kuşu ile Türk mitolojisindeki Hüma kuşu ve Mısır mitolojisindeki Feniks benzerlik göstermektedir. Anka kuşu ile sadece Pers mitolojisinde değil; İran, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Doğu Roma edebiyatında ve öteki sanat yapıtlarında de müsabakamız mümkün.
Anka kuşu özellikleri neye benziyor?
Tarih boyunca pek çok farklı biçimde resmedilen anka kuşu, İran sanatında daha çok kanatları olan kuş halindeki dev bir yaratık olarak gösterilir. Köpek başlı olduğu ya da aslan pençelerine sahip olduğu versiyonları da vardır. Vakit zaman bir tavus kuşu olarak da resmedilen anka kuşu, nadir de olsa insan yüzlü olarak gösterilmiştir. Kimi versiyonlarında anka kuşu memelidir ve yavrularını emzirir. Kanatları ise birden fazla vakit bakır renginde resmedilir.
Gelelim anka kuşu efsanesine:
Anka kuşu, bugün İran sonu içerisinde bulunan sulak bir bölgede yaşamaktadır. Bazı öykülerde Kaf Dağı’nda yaşadığı da söylenen simurg, iyicil bir karakter olsa da yılanlara düşmandır. Bir kıssaya nazaran 1700 yıl yaşadıktan sonra yanmıştır. Diğer bir kıssada ise ölümsüzdür ve Bilgi Ağacı’na yaptığı bir yuvada yaşar. Daha yaygın bilinen bir kıssada ise anka kuşu tekrar tekrar küllerinden doğduğu için o kadar uzun yaşamıştır ki dünyanın üç defa yıkılmasına şahit olmuştur. Bu uzun ömrü sayesinde anka kuşu, tüm vakitlerin bilgisine sahiptir.
Sasani Perslerine nazaran anka kuşu yeryüzüne rahmet getirir. Gaokerena isimli bir ömür ağacında yaşar ve kutsal haoma bitkisi sayesinde şeytani olan her şeyi tedavi eder. Sonraki periyotta anka kuşu Farsça Homa, Arapça Rukh olarak anılarak çok daha ilahi bir figüre dönüşmüştür.
Derler ki anka kuşu uçmaya başladığında tüm bitkilerin tohumları dökülür ve bu tohumlar dünyanın dört bir yanına dağılarak yeni bitkilere dönüşür. Öyle ki bu bitkilerin içinde insanlığın tüm hastalıklarının tedavisi vardır. Kimi kıssalarda çok daha tanrısal güçlere sahip olarak anlatılan anka kuşunun bir kanat dokunuşu ile her türlü hastalığı tedavi ettiği söylenir.
Şehnâme’de anka kuşu öyküsü:
Fars edebiyatının en değerli şairlerinden bir tanesi olarak kabul edilen Firdevsî tarafından kaleme alınan 60 binlik beyitlik Şehnâme isimli yapıtta anka kuşu en çok bahsedilen figürlerden bir adedidir.
Şehnâme’de Kral Sam’ın Zal isimli albino bir oğlu olur. Şeytandan geldiğini düşündükleri için bebeği bir dağa bırakırlar. Bebeği gören anka kuşu onu alır ve sevgiyle büyütür. Zal büyüdüğü vakit insanların ortasında dönmek istediğini söyler. Anka kuşu bir tüyünü verir, ona gereksinimi olduğu vakit bu tüyü yakmasını söyler ve yolcu eder.
Zal, beşerler ortasında döndüğünde Rudaba isimli bir bayana aşık olur ve evlenir. Ortadan vakit geçip Rudaba doğum yapacağı sırada Zal, karısının öleceğini anlayarak tüyü yakar ve anka kuşunu çağırır. Anka kuşu çabucak ortaya çıkar, sezeryan üzere bir prosedür kullanarak hem anneyi hem de bebeği kurtarır. Rüstem ismi verilen bu bebek, Pers mitolojisinin en kıymetli kahramanlarından biri olacaktır.
Anka kuşu İslamiyet öncesi kültürün bir eseri olsa da İslami devirde yazılan kimi yapıtlarda de onunla karşılaşmak mümkün. Örneğin İranlı şair Ferid ud-Din Attar tarafından kaleme alınan Mantıku’t-Tayr isimli yapıtta efsanevi anka kuşunu arayan bir kuş sürüsünün öyküsü anlatılmaktadır.
Anka kuşu manası nedir, neyi temsil ediyor?
Anka kuşuna tasavvufi bir mana yüklemek isteyenler onun bir kendini arama sembolü olduğunu söylerler. Asıl özelliği ise ölümsüzlüktür. Pek çok farklı mitolojideki kuş figürü üzere anka kuşu da öleceği vakit ya da bir nedenden dolayı kendi kendine ateş olur, yanar ve tekrar doğar.
En dikkat çeken anka kuşu manaları ise bir çeşit spiritüel aydınlanma ve hatta reenkarnasyondur. Reenkarnasyon ile ilişkilendirilmesinin nedeni; başka bir anlatıda yanarak cehenneme inmesi, arınması ve saf halde tekrar dünyaya gelmesidir.
Hepsi tamam lakin anka kuşu neden küllerinden doğar?
Pek çok pagan inanca ya da kültürel transfere nazaran ateş en büyük temizleyicilerden bir adedidir. Bir pisliği temizlemenin en kolay yolu onu yakarak yok etmektir. Ateş birebir vakitte tabiatın en kıymetli güçlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Hatta bu nedenle ateşe tapan pek çok eski inanç vardır.
Gel gör ki ateşin gücü sıradan canlıları bağlar. Zira canlılar yanar, ölür, yok olur sarfiyat. Ama anka kuşu o denli değildir. Anka kuşu, yansa bile tekrar doğar. Üstelik tekrar doğduğu vakit eski kirlerinden yani günahlarından arınmış saf bir formda doğar. İşte insanın da en büyük hayali budur.
Dini öğretilerin geneline baktığımız vakit eski yaşantından tövbe edip yeni bir yola girmekten bahsederler. Bir cins aydınlanma ya da yine doğuş olarak isimlendirilen bu durumu en yeterli anka kuşunun kül olup yine doğması anlatır. Bir de olayın güç boyutu var. Bakın beni yakıp kül ettiniz fakat ben o kadar güçlüyüm ki pes etmedim yine doğdum, demek üzere.
Pers mitolojisi başta olmak üzere farklı isimlerle da olsa pek çok farklı kültürde kendine yer bulan anka kuşu öyküsü neyi temsil ediyor sorusunu yanıtlayarak bu enteresan efsanevi karakterden bahsettik. Ne demiş şair; ‘Ben yanmasam, sen yanmasan, biz yanmasak, nasıl çıkar karanlıklar aydınlığa?’